Eğitim öğretim yıllarının başlangıçlarında sık konuşulan konulardan birisi okula giden çocukların kullandığı kırtasiye ürünleri, okul giysileri, araç ve gereçlerde mevcut olan kimyasal maddelerin çocuklara zararlı olması riskidir. Çocuklara yönelik alışverişin arttığı bu zamanlarda satın alınan ürünlerin içerdiği kimyasal maddeler toksik riskler açısından her zaman önem kazanıyor. Özellikle dikkat çekilen azo boyar maddeler endüstride çok kullanılan Petro- kimya ürünü maddelerdir. Azo boyaları, tekstil endüstrisinde sık kullanılan, bileşikleri içerisinde azo grubu bulunduran, 1862’den itibaren sentezi yapılabilen, sentetik organik bileşiklerdir. Tercih edilme nedenleri ucuz ve ekonomik olmasıdır. Dünya’da yaklaşık 3500 kadar azo boya maddesi bulunmakta olup, dünyadaki boyar maddelerin %65’ini oluşturmaktadır. Bunlarda en çok bilinen sulfanilamid ve prontosildir.
Azo boyaları R–N = N-R olarak molekülde sıralanır; –N = N olarak görünen azo grubu ve R veya R’ olan ise ya aril veya alkil grubunu temsil eder. The International Union of Pure and Applied Chemistry tanımına göre; “bir diazene (HN = NH) türevi olup hidrojen atomları hidrokarbil grupları ile yer değiştirmiştir”. Azo kelimesi Fransızca azot kelimesinden gelmektedir. Kimya endüstrisinin gelişmesinde ve ilerlemesinde önemli maddelerdir. Azo boyaların esansiyel öncüleri aromatik aminlerdir. Azo boyar maddeler, kumaş, deri vb. ürünlerle kimyasal veya fizikokimyasal etkileşime girer ve ürünün renkli hale gelmesini sağlar. Azo boyaları uygulandığı ürüne rengin tam oturmasını sağlamaktadır. Azo boyar maddelerin kolay bulunması ve maliyetinin düşük olması sebebi ile üretici firmalar tarafından çokça tercih edilmektedirler. Renk seçeneklerinin fazla olması ve ürüne parlaklık sağlaması gibi özelliklerinden ötürü sıklıkla kullanılırlar. Çocuklara yönelik renkli, albenisi olan ürünlerde renk spektrumunun geniş olması nedeniyle kullanılır. Azo boyar maddelere tekstil ürünleri dışında kağıt ürünler, çanta gibi deri ürünler, mobilya endüstrisi ve daha önemlisi oyuncak üretiminde kullanıldıkları için neredeyse kaçınmak imkansızdır.
Azo Boyalarının Toksisitesi
Azo boya maddelerin kullanımı ile akut toksisite vakaları kronik maruziyet vakalarına göre daha azdır. Üretilmiş ürünlerin zararlarını konu alan bilimsel çalışmalar sonucunda, bu ürünlerin direk temaslı ve uzun süreli kullanımı halinde cilt yoluyla vücuda emilebildiği görülmüştür. Ayrıca gastrointestinal, solunum yollarından da vücuda girebilir. Azo boyaları vücuda girince biyotransformasyona uğrar intestinal mikrofloradaki azo reduktaz enzimleri ile aromatik aminlere parçalanır. Bu aromatik aminler zararlı etkilerden sorumludurlar.
Mikrofloradaki “Acidaminonococcus fermentans, Acerobacter aerogenes, Bacteriodes türleri, Citrobacter türleri, Clostridium türleri, Escherichia coli, Lactobacillus catenaforme, Peptostreptococcus productus, Pneumococcus türleri, Proteus vulgaris, Proteus türleri, Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas pyocyanea, Salmonella paratyphi, Salmonella typhimurium, Shigella dysenteriae, Staphylococcus aureus, Streptococcus faecalis, Streptococcus haemolyticus” gibi bakteriler bu kimyasal reaksiyonlardan sorumludur. İlginç olan bir diğer bilgi diyette alınan selüloz, protein, lifler, antibiyotikler ve destek ilaçların mikroflorayı etkileyerek azo boyaların toksisitesini artırması veya azaltmasıdır. Azo boyalarının benzidine veya p-phenylenediamine (p-PDA) içerenleri bu eklerin mutajenik olması yüzünden kanserojenik kabul edilmiş ve özellikle yasaklanmışlardır.
Öte yandan mikroflorada reaksiyona girmeyen direkt karsinojenik etkileri olan azo boyaları da mevcuttur. Aşağıdaki listede bu direkt karsinojenik boyaların en bilinenleri listelenmişlerdir (kaynak için tıklayınız).
- 4-Aminoazobenzene,
- o-Aminoazotoluene,
- 3’-Methyl-4-monomethylaminoazobenzene,
- Methyl Yellow,
- 3’-Methyl-4-dimethylaminoazobenzene,
- 4 ethylmethylaminoazobenzene,
- Sudan I, Sudan II, Sudan III, Sudan IV,
- Para Red, Ponceau 3R Orasol Navy Blue 2RB,
- 6-(p-Dimethylaminophenyl)azobenzothiazole3’-Nitro-4- dimethylaminoazo benzene,
- 2’-Nitro-4-dimethylaminoazobenzene,
- 4_-Chloro-4- dimethylaminoazo benzene,
- 3-Chloro-4-dimethylaminoazobenzene,
- Thiodiphenyl-4,4_-diazobissalicyclic Acid
Akut toksik alerjen etkilerden sorumlu olan m-PDA ise gözde irritasyon, ciltte eritem, dermatiti, bronşiyal astma, alerjik deri döküntüleri, öksürük, boğaz ağrısı methemoglobinemi, siyanoz, başağrısı, konfuzyon, pulmoner ödem, böbrek yetmezliği, karaciğer yetmezliği , ensefalit gibi SSS tabloları ve konjunktivit oluşturur. En kötü senaryo bronşiyal ağacın reaksiyonu ile solunum yetmezliği tablosu gelişmesidir.
Azo boyaların farklı çeşitlerine maruziyet sonucunda uzun dönemde oluşmuş kanser türleri ile yayınlanmış vakalar mevcut. Karaciğer tümörleri, intestinal adenokarsinomalar, bazal hücreli karsinomalar, akciğer tümörü, mesane tümörü, lökemia, kemik tümörleri gibi bildirilmiş türler mevcut. Dimethyl-benzidine metaboliti insan için kesin olarak karsinojen olarak tanımlanmıştır. Dichlorobenzidine ile mesane kanseri arasında kesin ilişki vardır.
Sonuç olarak azo boyaları üretim sırasında kontrol aşamaları düzenli ve etkin olmaz ise insan sağlığı ve özellikle çocuklar üzerinde geri dönüşümsüz sağlık sorunları yaratmaktadır. Bu madde maruziyetleri konusunda akut zehirlenme gibi davranmak zor olsa da endüstriyel toksikoloji alanında bizlerin de bilgi sahibi olması önemli.
