Yaşlı İstismarı ve İhmali

• Özlem Köksal
• 8 Ekim 2022
• Genel, TATDakademik
• geriatri, ihmal, istismar
• 937

Uluslararası Yaşlı İstismarının Önlenmesi ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Toronto Deklarasyonu’na göre yaşlı istismarı; “Yaşlı insanlara karşı, herhangi bir güven beklentisi içinde gerçekleşen, sıkıntı ve zarara neden olabilecek bir kez veya tekrarlanan hareket ve davranış eksikliği” olarak tanımlanmaktadır (1). Günümüzde artan yaşlı nüfusla birlikte, yaşlı istismarı ve ihmali yaygın bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşlı bakımını yapan sağlık çalışanları böyle bir durumdan şüphelendiğinde, yasal olarak bildirimini yapmakla yükümlüdür (2). Sağlık çalışanları bu tür olgularla acil servis, bakımevleri, klinik ve polikliniklerde karşılaşabilir ve bu konuda farkındalıklarının yüksek olması gereklidir.

Yaşlı istismarı; fiziksel, ekonomik, cinsel ve duygusal olarak 4 gruba ayrılırken, yaşlı ihmali; yaşlının kendini ihmali ve çevresindekilerin yaşlıyı ihmali şeklinde 2 türlü olabilir (2-5).

• Fiziksel istismar: Yaşlı bakımından sorumlu kişilerce bilinçli olarak yapılan ağrı/acı verecek fiziksel şiddet ile vücuda zarara vermedir. Tokat atma, vurma, yakma, bağlama, yüksek dozda ya da yanlış ilaç verme gibi yöntemler olabilir. Nedeni açıklanamayan yaralanmalar, vücutta morluklar, kırıklar, ısırık/sopa/kamçı izleri, vücutta yanık bölgelerin olması, saçlı deride kanama ya da saçsız bir bölge olması gibi fiziksel bulguların varlığı bu tarz bir istismarı düşündürür.
• Ekonomik istismar: Yaşlının sivil ve hukuki haklarının ihlal edilmesi, yasal veya yasal olmayan şekilde parasının, mallarının alınması, banka hesabının kullanılması, hile ile vekaletname alınması gibi yollarla yapılan hak istismarları şeklinde olabilmektedir.
• Cinsel istismar: Yaşlının kendi rızası olmadan herhangi bir cinsel aktiviteye zorlanması olup, en çok gizlenen istismar türüdür. Başlıca cinsel istismar belirtileri; açıklanamayan anal ve vajinal kanama, kanlı, yırtık giysiler, memelerde çürük ve morluklar sayılabilir. Cinsel istismar mağdurları daha çok kadınlardır ve eylemi gerçekleştirenler ise tanıdık ya da akrabalardır.
• Duygusal istismar: Yaşlının güvendiği konumda olan birisi tarafından sözel ya da sözel olmayan duygusal açıdan acı veren ya da strese sokan davranışlar olup; sözel saldırı, küçümseme, aşağılama, gözdağı verme, tehdit etme, utandırma, sürekli eleştirme, korkutma ve zorla çevresinden ayırma gibi örnekler şeklindedir. Duygusal istismar belirtileri arasında; sorulan sorulara cevap vermemesi, iletişim kurmaması, şüpheli ve mantıksız korku yaşaması, sosyal ilişkilerde eksiklik olması, kronik fiziksel ve psikolojik sağlık problemlerinin olması sayılabilir. Duygusal istismar türü tek başına olabileceği gibi fiziksel ve/veya cinsel istismarla birlikte görülebilir.
• İhmal: Yaşlılarda, istismara göre daha fazla görülür, çünkü aile üyeleri çoğu kez bunun farkında değillerdir. Yaşlının yiyecek, giyecek, ısınma, tıbbi tedavi, hijyen gibi ihtiyaçlarını yerine getirmeme ya da yerine getirme konusunda isteksiz davranmalar şeklinde görülebilir. Yaşlının kendini ihmal etmesi ise, öz bakımı ve kendini koruması konusunda yetersizlik ya da isteksizlik şeklinde olabilmektedir. Yaşlının kötü kokması, derisinde kızarıklık ve yaraların olması, beslenme bozukluğunun bulunması, elbiselerinin kirli olması, mevsime uygun giyinmemesi, hasta olduğu halde yakınlarının hastaneye götürmemesi gibi durumlar yaşlı ihmalinin belirtileridir.

Yaşlı istismarı en yüksek oranlarda kadınlarda ve 80 yaş ve üzerinde görülmektedir. İstismarcı, olguların yaklaşık %90’ında bir aile üyesidir (2). Yaşlı istismarına ilişkin yapılan sistematik bir incelemede, istismar yaygınlığının bilişsel olarak sağlam yaşlı yetişkinlerde %10 iken, demansı olanlarda bu oranın %47’ye kadar çıktığı bildirilmiştir (6).

Yaşlı istismarı ve ihmalinin tanınması konusunda eğitim eksikliği, istismarcıyı koruma arzusu veya istismarcıyı bildirme konusunda bilişsel eksiklik nedeniyle bildirilen olgu sayısı beklenenden az olmaktadır (7). Genel olarak istismar ve kendini ihmal olguları eksik bildirilmekte ve bildirilen olgular arasında kendini ihmal en yaygın olarak görülmektedir.

Toplumda yaşlı istismarının yaygınlığı %2-10 arasında değişmektedir (8). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre; 2019 yılında 60 yaş ve üstü kişilerin %15.7’sinin istismara maruz kaldığı tahmin edilmektedir (9). Ülkemizde ise yapılan araştırmalarda yaşlı istismarı sıklığı %14.2 ve %18.2 olarak bildirilmiştir (10,11).

Yaşlılara bakım hizmeti veren kurumlarda istismar ve ihmal sıklığına dair veriler ise sınırlı sayıdadır. Muhtemelen bildirimlerle ilgili eksiklikler söz konusu olabilmektedir. Bununla birlikte uzun süreli bakım hizmeti veren kurumlarda daha çok duygusal istismarın yapıldığı ve bunu sırasıyla fiziksel istismar, ekonomik istismar, ihmal ve cinsel istismarın takip ettiği gösterilmiştir. İstismar kurumlarda çalışan görevli personeller tarafından da yapılabilmektedir (2). Kurumda çalışan personelin düşük ücretli, yetersiz ve aşırı çalışıyor olabilmesi, kurum yöneticilerinin ve çalışanlarının istismar ve ihmal belirtilerine karşı duyarsızlıkları, değer ve görenekleri, yetiştirilme şekli ve eğitimleri kurumsal faktörlerin nedenleri arasında sayılabilir. Sağlık personelinin yaşlı istismarını ortaya çıkarmada hangi soruları soracağını bilmemesi, konu ile ilgili bilgi eksikliğinin olması veya sağlık personelinin problemi bildirme ve kaydetmede yetersiz/isteksiz olması ise sağlık çalışanlarından kaynaklı zorluklardır. Kurumsal engeller ise huzurevleri ve bakımevlerindeki denetim eksikliği, kurum çalışanları ve yaşlıların çeşitli kaygıları nedeniyle sorunların görmezlikten gelinmesidir (3). Yaşlı istismarı ve ihmali; uygun olmayan ilaçların verilmesi, uygun olmayan dozlarda ilaçların verilmesi veya ilaç tedavisinin izlenmemesi şeklinde olabilir ve bu durum kurumsal ortamlarda ortaya çıkabilir.

Yaşlılara kötü muamele önemli bir halk sağlığı sorunudur. Acil serviste ve diğer ayakta tedavi veren bölümlerde birçok klinisyen, yaşlı istismarı ve ihmal tanısında yetersiz eğitim aldıklarını ve bu tür hastalar için uygun müdahaleler hakkında yetersiz olduklarını belirtmektedir. Çalışmalar acil servis hekimlerinin bakım verdikleri mağdurların büyük çoğunluğuna yaşlı istismarı tanısı koyamadıklarını göstermektedir (12). Oysa acil servisler bu açıdan önemli bir role sahiptir ve hastaların hassas bir şekilde sorgulanması çözüm için önemli bir adım olabilir (13). Acil servis hekimlerinin yaşlı istismarının önlenmesi, belirlenmesi ve raporlandırılması konusunda sorumlulukları büyüktür ve bu konu hakkında farkındalıklarının artırılması gerekmektedir.

Kaynaklar

1. https://eapon.ca/wp-content/uploads/2021/09/toronto_declaration_en.pdf
2. https://www.uptodate.com/contents/elder-abuse-self-neglect-and-related-phenomena?search=elder%20abuse&source=search_result&selectedTitle=1~15&usage_type=default&display_rank=1
3. Gülen M, Aktürk A, Acehan S, Seğmen MS, Açıkalın A, Bilen A. Yaşlı İstismarı ve İhmali (Elder Abuse and Neglect). Arşiv Kaynak Tarama Dergisi (Archives Medical Review Journal) 2013; 22(3):393-407.
4. Erden Ş, Boz H. Türkiye’de Yaşlı İstismarı ve İhmali. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 2018;71(3):100-105.
5. Kıssal A, Beşer A. Yaşlı istismar ve ihmalinin değerlendirilmesi. TAF Preventive Medicine Bulletin. 2009;8:357-364.
6. Dong XQ. Elder Abuse: Systematic Review and Implications for Practice. J Am Geriatr Soc 2015; 63:1214.
7. National Center on Elder Abuse. Statistics and data: What is known about the incidence and prevalence of elder abuse in the community setting? Available at: https://ncea.acl.gov/What-We-Do/Research/Statistics-and-Data.aspx#prevalence (Accessed on August 14, 2020).
8. Lachs MS, Pillemer K. Elder abuse. Lancet 2004; 364:1263.
9. https://www.who.int/health-topics/abuse-of-older-people#tab=tab_1
10. YAŞLILARDA İHMAL VE İSTİSMAR İLE İLİŞKİLİ FAKTÖRLERİZMİR İLİNDEN BİR ÖRNEK, S Ç ERYİĞİT DOKTORA TEZİ, DANIŞMAN Prof. Dr. Güzel DİŞÇİGİL. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAŞLI SAĞLIĞI ANABİLİM DALI YAŞLI SAĞLIĞI VE BAKIMI DİSİPLİNLERARASI DOKTORA PROGRAM, AYDIN-2022. http://adudspace.adu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11607/4652/Saadet%C3%87isenEryi%C4%9FitDRTez.pdf?sequence=3&isAllowed=y
11. Çiftçi H, Bostancı Daştan N, Kaya F. Acil Servisin Bilinmeyen-Görülmeyeni: Yaşlı İstismarı. Sted, 2020, cilt: 29, sayı: 3, S:213-220.
12. Evans CS, Hunold KM, Rosen T, Platts‐Mills TF. Diagnosis of elder abuse in US emergency departments. J American Geriatr Soc. 2017; 65(1): 91-7.
13. Kılıç Öztürk Y, Düzenli E, Karaali C, Öztürk F. Physical violence among elderly: analysis of admissions to an emergency department. Ulusal Travma ve Acil Cerrahi Derg., 2017; 23(1): 56-60.