Dünyada süre gelen doğa olayları, insanların yaşamını önemli ölçüde etkilediğinde bunlar doğa kaynaklı afet olarak nitelendirilmektedir. Birleşmiş Milletler (BM) tarafından doğa kaynaklı afetler, toplumun sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel faaliyetlerini önemli ölçüde aksatan, can ve mal kayıplarına neden olan fakat yerel imkânlar ile baş edilemeyen doğa olayları olarak tanımlanmıştır.
Dünya genelindeki doğal afetler ele alınınca, 31 çeşit doğal afetin 28’ini meteorolojik afetlerin oluşturduğu görülür. Doğal afetlerin çeşitleri ve önemi ülkeden ülkeye de değişmektedir. Örneğin, Akdeniz Bölgesinde en sık karşılaştığımız doğal afetler; kuraklık, seller, orman yangınları, heyelan, dolu fırtınaları, çığlar, donlardır. Ülkemizde ise en sık görülen meteorolojik karakterli doğal afetler ise; dolu, sel, taşkın, don, orman yangınları, kuraklık, şiddetli yağış, şiddetli rüzgâr, yıldırım, çığ, kar ve fırtınalardır.
Uluslararası ölçekte en büyük afet veri tabanına sahip olan; Afet Araştırma ve Epidemiyoloji Merkezi (Centre for Research on the Epidemiology of Disasters-CRED) tarafından doğa kaynaklı afetler ise; jeofiziksel, hidrolojik, meteorolojik, klimatolojik, biyolojik ve uzay kaynaklı olmak üzere altı ana grupta sınıflandırılmaktadır (Şekil 1).
Şekil 1. Afet Tiplerine Göre Doğal Afetlerin Sınıflandırılması (https://www.emdat.be/classification)
1988 yılında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Belçika Hükümeti’nin ilk desteğiyle oluşturulan CRED’in acil durumlar veri tabanında (Emergency Events Database-EM-DAT) son yirmi yılda (2000-2019) dünya çapında 7348 doğal afet olayının rapor edildiği belirtilmiştir
(Şekil 2).
Şekil 2. Dünya genelinde 1980-1999/2000-2019 yıllarında meydana gelen doğal afetlerin neden olduğu kayıplar (Kaynak: EM-DAT/CRED)
Dünya çapında seller en yaygın görülen afet türü olup bunu fırtınalar izlemektedir. 2000-2019 periyodu içinde Dünya genelinde 3254 (%44) sel, 2043 (%28) fırtına, 552 (%8) deprem, 432 (%6) ekstrem sıcaklık, 376 (%5) heyelan ve 338 (%5) kuraklık olayı meydana gelmiştir (Şekil 3).
Şekil 3. Dünya genelinde 2000-2019 yılları arasında meydana gelen doğal afetlerin afet türlerine göre dağılımları (%) (Kaynak: EM-DAT/CRED
Can kayıplarının büyüklüğü; afetin türü, konumu, süresi, zarar gören nüfusun boyutu ve savunmasızlığı olmak üzere birçok faktöre bağlıdır. 2000-2019 yılları arasında Dünya çapında yaklaşık 4 milyar insan afetlerden etkilenmiş bunun sonucunda 1,2 milyondan fazla insan hayatını kaybetmiştir (Şekil 4).
Şekil 4. Dünya genelinde 2000-2019 yılları arasında en fazla can kaybına neden olan 10 büyük doğal afet (Kaynak: EM-DAT/CRED-2020)
2020 yılı, dünyadaki milyonlarca insanı etkileyen, büyük can ve mal kayıplarına yol açan kasırgalar, siklonlar, tayfunlar, fırtınalar, sel felaketleri, orman yangınları ve kuraklık gibi meteorolojik karakterli doğal afetlerin yoğun olarak yaşandığı bir yıl olmuştur. Doğal afetlerden geniş alanlar etkilenmiş, milyonlarca insan yer değiştirmek zorunda kalmıştır (Şekil 5).
Şekil 5. 2020 yılında meydana gelen afetler ve sonuçları(Kaynak: EM-DAT/CRED-2020)
Dünyanın en büyük risk yönetimi ve sigorta şirketlerinden birisi olan Munich Re’nin 2020 yılı doğa kaynaklı afet değerlendirmesinde; Dünya genelinde toplam 980 doğa kaynaklı afetin meydana geldiği, bu afetler sonucunda 8 200 kişinin yaşamını yitirdiği ve 210 milyar ABD doları bir ekonomik kaybın oluştuğu belirtilmiştir.
2020 yılında hem genel kayıplar hem de sigortalı kayıplar önceki yıla göre önemli ölçüde daha yüksekti (2019 yılı küresel ekonomik kayıplar 166 milyar ABD Doları). 2020’deki doğal afet kayıplarının sigortalanmış kısmı yaklaşık 82 milyar ABD Doları (Genel kayıpların %40’ı) oldu. 2020 yılında her biri 1 milyar ABD Dolarından fazla maddi kayıplarla sonuçlanan 50 büyük doğa kaynaklı afet meydana gelmiştir. Büyük çaplı doğa kaynaklı afetler geniş alanları etkilemiş ve önemli zararlar oluşturmuştur (Şekil 6).
Şekil 6. Dünya Genelinde 1992-2020 Periyodunda Meydana Gelen Hava-İklim Kaynaklı En Az 1 milyar ABD Doları Ekonomik Kayba Neden Olan Doğa Kaynaklı Afet Sayıları (Kaynak: Aon. Weather, Climate & Catastrophe Insight, 2020 Annual Report)
“2020 yılındaki can kayıplarının yüksek olmasında; ani taşkın ve sel olayları önemli rol oynamıştır.”
Dünya genelinde tablo böyleyken; ülkeler düzeyinde incelendiğinde 1980’de başlayan ve 2020 ile rekor seviyelere ulaşan ABD’de gerçekleşen 285 hava ve iklim afetleri, toplam hasar maliyetlerinin 1 milyar dolara ulaştı. Bu 285 olayın kümülatif maliyeti 1.875 trilyon doları aştı (Şekil 7).
Temmuz-Ekim aylarında Pakistan’da, mayıs ayında Uganda, Ruanda ve Kenya’da, Haziran ila Ağustos ayları arasında Bangladeş’te ve Ağustos ayında Afganistan’da etkili olan ani taşkın ve sel olayları büyük can kayıplarıyla sonuçlanmıştır. Kasım ayında ABD ve Karayipler’i etkileyen Eta Kasırgası can kaybının yüksek olduğu diğer bir afet olarak sıralamada yer almıştır (Şekil 8).
Şekil 7. 2020 yılında ABD’de meydana gelen yüksek maliyetli afetler (Kaynak:Climate.gov)
Şekil 8. 2020 Yılında Meydana Gelen En Fazla Can Kaybına Neden Olan Beş Doğal Afet
2020 yılında Çin’de meydana gelen sel olayları; Tayland, Bangladeş, Hindistan ve Sri Lanka’da etkili olan Amphan Siklonu; ABD’de etkili olan Laura Kasırgası, kırsal yangınlar ve ağustos ayında etkili olan konvektif fırtına maddi kaybın en yüksek olduğu afetler olarak bu sıralamada yer almaktadır.
2020 yılında, 1 milyar ABD Doları ve üstü zarara neden olan 50 doğa kaynaklı afet meydana gelmiştir. Özellikle 2010-2020 dönemi, son yirmi dokuz yıl içinde afet kaynaklı ekonomik kayıpların önemli derecede arttığı bir dönem olmuştur (Şekil 9).
Şekil 9. 2020 yılında meydana gelen ve en yüksek ekonomik kayba neden olan beş büyük doğa kaynaklı afet
Dünyada 2020’de afetlerin hasarına baktıktan sonra; Türkiye’deki durumu bakacak olursak, özellikle 2000’li yıllardan sonra meteorolojik afetlerin oluşum sayılarında belirgin bir artış görülmektedir. 2020 yılında ülkemizin farklı kesimlerini farklı ölçülerde etkileyen meteorolojik afetler yaşanmıştır. Ülkemizde, 2020 yılı içerisinde toplam 984 meteorolojik karakterli doğa kaynaklı afet rapor edilmiştir (Şekil 10).
Şekil 10. Türkiye’de 2020 yılında meydana gelen meteorolojik afet dağılımları (Kaynak: 2020 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi- T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü)
Uzun yıllar dağılımına bakıldığında 2020 yılı içerisinde meydana gelen meteorolojik afet sayısı 1940-2020 periyodu içerisindeki en yüksek değer olarak kayıtlara geçmiştir (Şekil 11).
Şekil 11. Türkiye’de 1940-2020 Periyodunda Gözlenen Meteorolojik Karakterli Doğa Kaynaklı Afetlerin Yıllık Dağılımları (Kaynak: 2020 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi- T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü)
Hem dünya hem de Türkiye COVID-19 pandemisi ile savaşırken doğal afetler bu savaşın en büyük düşmanı olmuşlardır. Geçmiş yıllar ile karşılaştırıldığında artan afet sayıları ve ekonomik kayıplar ve insan etkilenmelerinin azaltılması için dünyanın birçok ülkesi ile birlikte afetlerin küresel bir sorun olduğunun kabullenilmesi ve ortak mücadele odaklarının aratılması gerekmektedir.
Özellikle 2020 yılında COVID-19 pandemisinin toplumlar üzerindeki etkisi ile küresel iklim değişikliğinden ek olarak toplumların kendi payını alması, kırılgan ekonomik yapılar, dünyadaki siyasi hareketler birçok etmen Afet hazırlıklarının önüne geçtiği görülmektedir. Afet halkasına bakıldığında aslında risk yönetiminden oluşturulmuş bir halka olduğu karşımıza çıkmaktadır (Şekil 12).
Şekil 12.Afet Halkası
2019’da Wuhan’da ilk keşfedilen COVID-19 vakasından sonraki süreçte ortaya çıkan tüm afetleri “Afet içerisinde Afet” olarak nitelendirmek ve daha önceki tecrübelerden ayrı değerlendirmek daha etkin ve güvenilir bir yöntem olacaktır.
Afetler ön görülemez midir? Yoksa doğayı daha çok anlamak toplumların afetleri anlama ve tahmin etme de güç mü verir? Bunu anlamak için Şekil 13’e bakmak gerekir.
“Bu haritaya bakınca önümüzdeki en büyük afeti tahmin etmek zor mudur sizce?”
Şekil 13.Türkiye’de 2020 Yılı Normalin Yüzdesi İndeksine Göre Kuraklık Haritası(https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/kuraklik-analizi.aspx?d=yillik#sfB)
KAYNAKLAR
- Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED)
- C. Tarım ve Orman Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2020 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi Raporu-2021
- 2020 Yılı Afet İstatistikleri
- Türk Deprem Araştırma Dergisi
- Koenig and Schultz’s Disaster Medicine: Comprehensive Principles and Practices
- Journal of ADEM
- Türk Deprem Araştırma Dergisi
- Doğal Afetler ve Çevre Dergisi
- Türk Deprem Araştırma Dergisi
- Dijitalleşen Dünyada Akıllı Afet ve Acil Durum Uygulamaları
- Türk Kızılay Dergisi
- Afet ve Risk Dergisi
- Disaster Medicine and Global Public Health
- https://www.futurelearn.com/info/courses/humanitarian-action-response-relief/0/steps/60986
