Türkiye’de Afet Tıbbı Eğitimi ve Afet Tıbbı Yan Dalı

Afet tıbbı, afetlerden etkilenen toplumun sağlığı üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkileri önlemek ve azaltmak için afet öncesi dönemde afet risk yönetimi çalışmaları yapmayı ve afet sonrası dönemde sağlık hizmetleri ve tesislerinin işlerliğini sağlamayı ve ayrıca sağlık hizmetlerini yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde dayanıklı bir yapıya dönüştürmeyi ve böylece kıt kaynaklardan en fazla sayıda insanın yararlanmasını sağlamayı amaçlamaktadır (1). Afet tıbbı kavramının bilimsel gelişimi dünyada yaklaşık 50 yıl önce başlamıştır. Halk sağlığı, acil sağlık hizmetleri, afet yönetimi, acil tıp ve askeri tıp gibi farklı disiplinlerin afet tıbbı kavramı çerçevesinde çalışmalar yaptığı görülmektedir.

Afet tıbbı alanına yönelik Birleşmiş Milletler tarafından 2015-2030 dönemi için yayınlanan Sendai Afet Risk Azaltma Çerçeve Eylem Planı’nda önemli hedefler bulunmaktadır. Afet tıbbı açısından küresel hedefler arasında yer alan ölüm ve yaralanma sayılarının azaltılması, etkilenen insan sayısının azaltılması, kritik tesislerin alt yapılarının güçlendirilmesi ve afetlerde sürdürülebilir bir şekilde fonksiyonlarına devam edebilmesi yer almaktadır. Bu hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için kurumsal ve akademik olarak afet tıbbının hızlı bir şekilde gelişmesi beklenmektedir (2).

Afet tıbbı bazı temel bileşenlerini özellikle acil tıp anabilim dalından almaktadır. Afet tıbbı acil tıp bilgisinin yanı sıra acil tıbbın teknik becerilerine de ihtiyaç duymaktadır. Acil tıp hekimleri belirsizlik ve stresin yoğun olduğu iş koşullarında çalışmaya yatkındırlar (3- 4).

Türkiye’de Afet tıbbı ve Acil Tıp becerilerinin birlikteliğini güçlendirmek ve afet sırasında etkili müdahale ve yanıt yapmalarını sağlamak, aynı zamanda afet tıbbının farklı disiplinlerle birlikteliğini sağlamak amacıyla çok sayıda eğitim programları bulunmaktadır.

Acil Durum ve Afet Yönetimi programları Türkiye’de Boğaziçi Üniversitesi, SabancıÜniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi gibi birçok fakülte ve üniversitenin mühendislik, işletme ve benzeri bölümlerinde bulunmaktadır (5).

Afet programlarının %45,5’i multidisipliner bir afet eğitim ve öğretimi yapmaktadır. Bu programların %66,7 sağlık, %27,3 eğitim, %39,4 mühendislik alanında bir afet eğitimi ve öğretimi sunar. Afet programlarının %39,4’ü tehlike ve zarar azaltma, %33,3 araştırma yöntemleri, %21,2’si lojistik ve nakliye, %42,4’ü hukuk ve etik, %21,2’si sivil savunma ve kentsel arama kurtarma, %27,3’ü halk sağlığı çekirdek disiplinlerinde eğitim ve öğretim yapmaktadır (5). Afet yönetiminde, farklı disiplinler arasındaki koordinasyon ve iş birliğini artırarak tüm bireylerden maksimum yararı sağlayabilir. Bu nedenle tüm uzmanlardan kendi disiplinleri özelinde standart bir akredite edilmiş müfredat ile eğitim ve öğretimi almaları beklenmektedir (5). Dünya genelinde özellikle son 20 yılda afet alanında ciddi gelişmeler yaşanırken, artan arama kurtarma ekiplerinin yanı sıra standart bir tıbbı bakım yaklaşımının hedef olarak belirlenip sahaya yansıtılması gerekmektedir.

Avrupa ve Türkiye’nin de içinde olduğu birçok üniversitede doktora veya yüksek lisans olarak Afet Tıbbı eğitimi veren kurum bulunurken, Amerika’da Acil tıp uzmanlarının liderlik ettiği uzmanlık sonrası 1 ile 3 yıl arasında süren yan dal eğitimi olarak verilmektedir (6). Amerikan Acil tıp doktorları Birliği’ne (ACEP) göre 17 acil tıp programı afet tıbbı yan dal eğitimi vermektedir. Bu programlarda 1 yıl afet tıbbı eğitimi, 2 yıllık programlarda hastane öncesi acil sağlık hizmetleri (EMS) eğitimi beraber verilmektedir.  3 yılık programlar, Halk sağlığı yüksek lisansı (MPH) eklenerek alınabilmektedir. Tüm bu programlara katılmak için Amerikan Acil Tıp Yeterlilik belgesini (ABEM) almış olmak gerekmektedir. Acil Tıp Uzmanları dışında da afet tıbbı doktora ve eğitim programları mevcuttur (6).

Türkiye’de yaşanan afetler ve zararları göz önüne alındığında afet tıbbı için yan dalın gerekliliği günümüzde sık tartışılan konular arasındadır. Türkiye’de afet eğitimi ve öğretimi yapan programların birçoğunda, yeterliliğe dayalı bir müfredat tasarımı ile tehlike ve zarar azaltma ve araştırma yöntemleri çekirdek disiplinleri altında bir eğitim programları olsa da gerekli müfredat standardizasyonun konusunda endişeler mevcuttur. Afet tıbbı şemsiyesi altında toplanan dernek ve kuruluşların bir bakanlık öncülüğünde aynı çatı altına toplanması birçok kuruluşun ayrı hiyerarşi ile hareket etmesini önceleyerek afet eğitiminde ve yönetiminde gerekli olan bütüncül bir yaklaşım ortaya çıkarabilir. Temel yaşam desteğine, ilk yardıma benzer şekilde afet tıbbı alanında toplum kampanyalarla kamu farkındalığı sağlanmaya çalışılırken özellikle yüksek öğretim düzeyinde birçok meslek grubunun eğitiminde afet tıbbı bilim dalını entegre edebilerek afetler sonrasında cevap aşamasında birçok meslek grubunun profesyonel ve etkin görev alması sağlanabilir. Bunun yanında Yüksek Öğretim Kurulu’nun başkanlığında bölüm başkanlıkları, meslek dernekleri ve mezunların aynı platformda buluştuğu bir çalıştay organize edilerek; programların eğitim ve öğretim müfredatları standart hale getirilebilir ve akreditasyon çalışmaları başlatılabilir (5).

Ülkemizin fay hatları ve jeopolitik konumu düşünüldüğünde coğrafi ve sosyal olarak afetler için risk hatları üzerinde yer aldığı görülebilir. Bu nedenle afet eğitimlerinin merkezi koordine olacak şekilde enstitüleşmesi, profesyonel arama kurtarma, medikal arama kurtarma, lojistik birimlerinin oluşturulması için afetin tüm bileşenlerini kapsayıcı bir yaklaşım ülkemizin afet dayanıklılığını artırabilir.