İki hafta önce sitemizde yayınladığımız afet yazı dizimizin ilk serisi ‘’2020’de Türkiye ve Dünyada En Sık Görülen Doğal Afetler’’ yazımızdan sonra bu hafta siz değerli okurlarımıza Türkiye’de coğrafyanın kaderi olarak her sene genellikle kış aylarında karşımıza çıkan, bazen büyük kayıplara neden olan beyaz tehlikeden, çığ afetinden bahsedeceğiz.
Çığ, genellikle bitki örtüsü olmayan engebeli, dağlık ve eğimli arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve/veya dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu (tetiklenen), yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması olarak tanımlanır. En büyük tehlike, yerdeki sıkışmış kar örtüsünün üzerinde tipi sonucu taze kar yığılmasıyla yeni bir tabaka oluşması ve genellikle tipi sonrası gelen sıcak hava akımının bu iki tabaka arasında erime sonucu kaygan bir yüzey oluşturmasıdır.
Şekil 1. Çığ hareketi (https://www.dunyaatlasi.com/cig-nedir-nasil-olusur)
Şekil 2. Çığ patikasının bölümleri (https://www.afad.gov.tr/afet-istatistikleri)
Çığ gibi meteorolojik afetlerin önceden tahmin edilerek erken uyarılarının yapılabilmesi, deprem vb. diğer doğal afetlerden onları farklı kılan en önemli özelliktir. Dünyada çığ sonucunda ölen kişi sayısının yıllık ortalama 250 kişi civarında olduğu tahmin edilmektedir. Özellikle gelişmiş ülkelerde kış sporlarına olan ilginin artması sonucu çığdan etkilenen kişi sayısı da artmıştır.
Şekil 3. 1950-2019 Türkiye’de meydana gelen çığların illere göre dağılımı( https://www.afad.gov.tr/afet-istatistikleri )
Ülkemizde 1950 yılından günümüze meydana gelen çığ olayları incelendiğinde Bingöl 274 olay ile ilk sırada yer almakta iken bunu 265 çığ ile Bitlis, 170 çığ ile Tunceli ve 81 çığ ile Malatya takip etmektedir. Bu dört ilde meydana gelen çığlar, toplam çığların yüzde 49’unu oluşturmuştur. Ayrıca çığ afeti en fazla 2020 yılında rapor edilmiştir(13 olay)
Şekil 4. 1940-2020 Yılları arasında meydana gelen çığ afetinin yıllara göre dağılımı (https://mgm.gov.tr/site/yardim2.aspx?=CIG)
Şekil 5. Türkiye’de 2020’de Meydana Gelen Çığ Afetinin İllere Göre Dağılımı (https://mgm.gov.tr/site/yardim2.aspx?=CIG)
2020 yılında çığ afeti tüm afetlerin %1.22’sini oluşturmasına rağmen, Van’ın Bahçesaray ilçesinde 4-5 Şubat tarihlerinde düşen iki çığdan dolayı toplamda 42 kişi hayatını kaybetmiş, 84 kişi ise yaralanmıştır. Türkiye’de son 50 yılda ise en fazla ölümlü çığ afeti 1992 yılında Şırnak’ta 151 kişinin hayatını kaybetmesiyle görülmüştür.
Şekil 6. Van’da 2020’de olan çığ afeti (Anadolu ajansı)
Çığ Altında Kalan Hastaya Yaklaşım
Tamamen gömülü olan çoğu çığ kurbanı boğulma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu hastaların hayatta kalabilmesi esas olarak çığda gömülme sürelerine bağlıdır. Çığ altında kalan hastaları 3 fazda inceleyebiliriz. Ana ölümler travmatik yaralanmaya bağlı ilk fazda oluşur. İkinci fazda asfiksi, üçüncü fazda ise hipotermi, hipoksi ve hiperkapni gelişerek ölüme yol açabilir. Tabi bunları dördüncü bir faz olarak kabul edilebilen uzun süreli hayatta kalma aşaması takip edebilir. İlk 60 dakika tam gömülmeden sonra hayatta kalma şansı dramatik bir şekilde %21’ düşerken, 60 ile 180 dakika arasında 4. fazda ise düşen eğri plato çizebilir. Kardiyak arrest geçiren çığ kurbanlarının hayatta kalma olasılığı düşük olsa da, uzun süre gömülü kalan ve şiddetli hipotermisi olan kurbanlarda tam resüsitasyon ve ekstra korporeal yaşam desteği (ECLS) ile yeniden ısınmasından sonra iyileşme gözlenmiş.
Avrupa Resüsitasyon Konseyi 2021 Kılavuzu çığ altındaki hasta resüsitasyonu için şunları önermektedir:
1- En çok hipoksi nedenli kardiyak arrest olduğu için kardiyopulmoner resüsitasyona 5 ventilasyon ile başla,
2- Çığ altında kalma süresi <60 dakika ise standart ileri yaşam desteği uygulayın,
3- Çığa gömülme süresi >60 dakika olan çığ kurbanları için, hava yolunun tıkanmasına veya ilave kurtarılamaz yaralanmalara dair kanıt olmaksızın, ECLS’yi yeniden ısıtma da dâhil olmak üzere tam resüsitatif önlemler sağlayın.
4- Çığa gömülme süresi >60 dakika olan ve hava yolunun tıkalı olduğuna dair ek kanıtları olan kardiyak arrest hastaya suni teneffüs gereksizdir.
5- Hastanedeki başarılı yeniden ısıtmanın prognozu HOPE (Hypotermia Outcome Prediction after ECLS) skoruna dayanmalıdır. Geleneksel serum potasyum düzeyi ve santral ateş eşik değerleri( sırasıyla 7 mmol/L ve 30 °C) daha az güvenilirdir.
Çığ Oluşmadan Önce Alınabilecek Tedbirler
Çığa yatkın bölgelerde veya geçmişinde çığ afeti bulunan bölgelere yapılacak seyahatlerde yükseklik, eğim, bakı, yamaç şekli ve arazi kullanımı (bitki örtüsü) gibi parametreler kullanılarak çığa yatkın bölgelerin çığ duyarlılık haritasını çıkarmak hayat kurtarıcı olabilir.
Eğer Çığa Yakalanırsanız?
Çığ genellikle çok hızlı gelişir ve durma bölgesine gelene kadar hareket eder. Bu yüzden, çığın oluşması fark edildikten sonra mümkün olduğunca seri ve soğukkanlı olunmalıdır. Çığın başlangıç anından sonra, eğer bina içinde değil dışarıda bulunuyor iseniz;
Şekil 7. Çığ altında kalan kişi (https://www.haberler.com/ )
-Çığ başladığında, çığın büyüklüğüne, hızına, patikanın genişliğine, etrafta bulunan araçlara ve var olan daha güvenli yerlere (büyük ve sabit kayalar, yamaç aşağı girintiler vb.) bağlı olarak, o alandan çok hızlı bir şekilde ayrılmaya karar vermek gerekir.
-Çığın daha yavaş hareket ettiği ve yüksekliğinin az olduğu kenar kısımlarına ulaşmaya çalışmak,
-Bağırarak veya başka ses kaynaklarını (korna, çan, ıslık, siren) kullanarak, diğer insanları uyarmak,
-Eğer çığa yakalanmamız kesin ise veya o anda kayak yapıyor iseniz, kayak sopalarını (bastonlar bileğe bağlı olmamalıdır) ve kayakları çıkarıp atmak, sabit bir ağaç (yeterince güvenilir olmasa da çığın büyüklüğüne göre çare olabilir), kaya veya başka bir cisme tutunmaya çalışmak,
-Kırılmış ağaç ve kaya parçalarından uzak kalmaya veya korunmaya çalışmak,
-Yerden de destek alarak yüzme hareketi yaparak akan karın üstünde kalmaya çalışmak,
-Ağzı sıkıca kapatmak, eğer mümkünse kafa karın altında kaldığı anda uzun süre nefesi tutmaya çalışmak,
-Çığ akışı sırasında oturma pozisyonu almak. Bu yöntemde bacaklar ve kollar birbirlerine yapıştırılır ve çığ durmadan kısa süre önce, bacaklar ile yeri sertçe iterek (eğer zemin altta ise veya zemin üzerindeki kar sertleşmeye başlamış ise) kalkmaya çalışmak. Çünkü çığ durduktan sonra, betonumsu bir özellik kazanacak olan kar içinde, değil kalkmak parmağımızı oynatmak imkânsız olacaktır!
-Çığ durmadan önce mutlaka bir el yüzün önünde (ağız ve burnu kapatacak şekilde), diğer el de başın üstünde (yüzeye doğru uzatarak) tutmak.
-Kar altında kalınan zaman boyunca bizim için hayati önem taşıyacak olan nefes alınan boşluğu (hava kesesi) genişletmek. Bu hava kesesi, çok küçük olsa bile ağız ve burnun kar ile dolmasını engelleyecektir. Kesenin varlığı, kazazedenin her zaman kurtulma şansının olduğunu ümit etmesini sağlar.
-Bazı araştırmalarda sırt çantası taşıyan insanların çığın topuğu civarında yüzeyde kalma şansları, taşımayanlardan daha fazladır.
Eğer bir aracın içinde bulunuyorsanız;
-Motoru durdurup, ışıkları söndürmeli,
-Araçtaki oksijen miktarını korumak için sigara içmemeli ve kibrit yakmamalı,
-Eğer telsiz varsa çağrı yapmalı ve telsizi alıcı konumunda sürekli açık tutmalı,
-Ses (korna vb.) ve ışık verecek herhangi bir alet (fener vb.) faydalı olabilir,
-Eğer araçta bir çubuk veya benzeri bir alet var ise, bunu kar içine yukarı doğru batırıp kurtarmaya gelecek olanların çubuğu görmelerini ümit etme şansımız da olabilir
-En son olarak da çevreleyen karı kazmaktır. Ancak, kazarken kişi kendini kesinlikle güvende hissetmiyorsa araç içinde kalmanız daha emniyetlidir.
-Son olarak çığdan sonra eğer yardıma ihtiyacınız varsa mutlaka ulusal acil çağrı merkezi (112) aranıp yardım istemek gerekir.
Olay yeri yönetimi için öneriler;
1- Çığ riski olan arazide seyahat edecek kişiler, eğitim kurslarına katılarak, eğitim kitapları ve videoları kullanarak ve güvenli seyahat ve kurtarma becerilerini düzenli olarak uygulayarak çığ eğitimi almalıdır.
2- Çığa yakalanırsa ve hareket eden kardan kaçamazsa, kazazedeler kayak ve snowboard’larından kurtulmalıdır. Sırt çantası bulundurmak travmayı hafifletmeye yardımcı olabilir
3- Çığ riski olan araziye giren gezginler, çığ hava yastığı kullanmayı düşünmelidir. Hava yastıklarına aşinalık ve düzenli uygulama çok önemlidir
4- Çığın olduğu arazide seyahat ederken kask düşünülmelidir
5- Çığ arazisine giren gezginler Yapay hava cebi cihazları (YHCC)
kullanmayı düşünmelidir
6- Bir çığ kazası sonrasında, kurtarıcılar ilk olarak bir lider belirlemelidir. Olay yeri emniyete alınmalı; yüzeyde verici sinyali ve probe aramaları yapılmalı ve uygun olduğunda acil durum hizmetlerine haber verilmelidir
7- Çığ tehlikesi olan bir bölgedeki tüm gezginler çığ alıcı-vericileri taşımalı, etkili aramaları nasıl yapacaklarını bilmeli ve bu becerileri düzenli olarak uygulamalıdır
8- Kurtarıcılar, alıcı-vericileri, verici modundayken diğer elektronik ve metal nesnelerden en az 20 cm, alıcı modundayken ise en az 50 cm mesafede tutmalıdır
9- Çığ tehlikesi olan arazide tüm gezginler sonda araması için 3 m’lik katlanabilir bir sonda taşımalı ve nasıl kullanılacağını bilmelidir. Teknik olarak sonda kara dik olarak iletilmeli ve 25 cm’lik aralıklarla tarama yapılmalıdır
10- Çığ arazisindeki tüm yolcular metal bir kürek taşımalı ve nasıl kullanılacağını bilmelidir. Çığ kurtarma dizisi. Kürekle sürme teknikleri, yokuş aşağı kar sürmek için kürek gibi kullanmayı içermelidir. Birden fazla kurtarıcı mevcutsa bir konveyör bant kullanılmalıdır
11- Sınır kontrolü ve sahne işaretleme gibi aktif saha yönetimi teknikleri kullanılmalıdır
12- Sondaj hatları adım başına üç delik yöntemi kullanılarak 1,5 m derinlikle sınırlandırılmalıdır
13- Profesyonel kurtarma ekipleri, açıklanan dezavantajlara rağmen, özellikle mağdur bir alıcı verici takmıyorsa ve ilk arama kurtarma sekansı başarısız olursa, çığa gömülü bir kişiyi aramayı kolaylaştırmak için çığ kurtarma eğitimi almış köpekleri kullanmayı düşünmelidir
14- Profesyonel kurtarma ekipleri, varsa çığdan kurtarma konusunda özel olarak eğitilmiş helikopter ekiplerini kullanmayı düşünmelidir, Kurtarıcılar, helikopter kullanımından önce bir risk değerlendirmesi yapmalı ve katı güvenlik kurallarına uymalıdır.
KAYNAKLAR
- KADIOĞLU, Mikdat. Sel, Heyelan ve Çığ Đçin Risk Yönetimi. M. Kadıoğlu ve E, 2008.
- C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü: https://mgm.gov.tr/site/yardim2.aspx?=CIG
- PERKINS, Gavin D, et al. European Resuscitation Council Guidelines 2021: Executive summary. Resuscitation, 2021, 161: 1-60.
- KADIOĞLU, Mikdat. Sel, Heyelan ve Çığ için Risk Yönetimi. M. Kadıoğlu ve E, 2008.
- AVŞİN, Nurcan; ÇAKI, Dilan Tansu. Çatak-Bahçesaray (Van) Karayolu Üzerindeki Çığa Duyarlı Alanların Belirlenmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 2021, 7: 30-47.
- ARPACI, Hande. İlk yardım ve acil müdahale.
- C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetim Başkanlığı: https://www.afad.gov.tr/afet-istatistikleri
- EKINCI, Rezzan, et al. Bitlis ilinin doğal afet çeşitliliğinin değerlendirilmesi. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 2020, 6.1: 1-11.
- EIDENBENZ, David, et al. Survival probability in avalanche victims with long burial (≥ 60 min): a retrospective study. Resuscitation, 2021.
- https://acilci.net/wms-cig-iliskili-ve-iliskisiz-kar-altinda-kalma-kazalarina-yaklasim-kilavuzu-2017/
