İnsanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen ve etkilenen topluluğun kendi imkân ve kaynaklarını kullanarak üstesinden gelemeyeceği, doğal, teknolojik ve insan kaynaklı olayların sonuçlarına afet denilmektedir. Bir olayın afet olarak nitelendirilebilmesi için insanları veya insanların yaşamını sürdürdüğü çevreyi etkili biçimde etkileyecek kadar büyük olmalıdır. Buradan yola çıkarsak afet bir olaydan ziyade bir olayın doğurduğu sonuçtur.
Afetlerin doğurduğu sonuçlara bakıldığında; en başta can ve mal kaybına neden oldukları görülür. Can kayıpları insan ve hayvanların ölmesi; mal kayıpları ise eşya bina ve tarım alanlarının zarar görmesidir. Kayıpların bir kısmı doğrudan hemen afetle birlikte ortaya çıkarken, bir kısmı ise meydana gelen Afet sonrası domino etkisi ile açıklayabileceğimiz belirli bir süre sonra ortaya çıkabilir.
İlk kez Heinrich (1931); yapmış olduğu bir çalışmada endüstriyel kazaları domino kuramıyla incelemiştir. Bu teorinin (modelin) temelinde yatan fikir; her bir dominonun kazaya neden olabilecek birer sebep olmasıdır. Sıralı hatalar dizininden bir faktörün çıkarılmasıyla sıralı yıkım etkisinin bozularak kazaların ve olası kayıpların önlenebileceği vurgulanmaktadır.
H. Heinrich’in tasvir ettiği “kaza piramidi”
Tüm teknolojik gelişmelere, erken uyarı ve kontrol sistemlerinin kullanılmaya başlanmasına, dijitalleşme ve otomasyon uygulamalarına rağmen dünyada ve ülkemizde çeşitli endüstriyel kazalar olmaya devam etmektedir. Bilindiği üzere bazı afetler, özellikle depremler endüstriyel kazaların tetikleyicisi olabilir. Ya da bir başka nedenle meydan gelen endüstriyel kaza afete dönüşebilir. Afet ve endüstriyel kaza hem neden hem de sonuçtur. Doğal afetler birçok endüstriyel tesiste önemli hasarlar yapmakta, bu hasarların büyüklüğüne bağlı olarak da tehlikeli sonuçlar doğurabilecek ikincil olayların başlamasına neden olabilmektedir. Deprem, sel baskını veya yıldırım düşmesi gibi doğal olayların tetiklemesi ile başlayan ve tehlikeli maddelerin boşalması veya salınımına neden olan kazalar; literatürde kısaca “Natech” veya “na-tech kazaları” olarak adlandırılır. “Natech” kazaları; “Doğal afet etkilerinin ikincil teknolojik yan etkileri” olarak da tanımlanmaktadır. Bu tür endüstriyel kazalar, özellikle herhangi bir yerde hem doğal afet tehlikesi hem de bölgede zararlı kimyasallar mevcutsa, başka bir deyişle tehlikeli kimyasal depolayan, kullanan veya üreten tesisler varsa daha da önem kazanmaktadır. Çünkü doğal afetler sonrasında genellikle yangın ve patlamalar ile kimyasal gaz salınımları ve kaçakları meydana gelebilmektedir. Afetler ve Büyük Endüstriyel kazalar tarihi incelendiğinde yaşanmış birçok Natech olayı görebilmekteyiz.
Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelikler (BEKRA ve/veya SEVESO Yönetmelikleri olarak anılmaktadır), 24.06.1981 tarihinde ilk olarak uygulamaya geçmiş olup, ülkemizde 18.08.2010 tarihinde Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik olarak düzenlenip yürürlüğe girmiştir. Son olarak 2012/18/EC SEVESO III Direktifi yayınlanmış olup ülkemizde 02.03.2019 tarihinde Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik olarak halen yürürlükte olarak devam etmektedir. Doğal afet olaylarını önlemek mümkün olmayabilir ama doğal afeti, felakete dönüştürmemek mümkündür. Bu nedenle Sel, taşkın ve diğer afetlerin sonradan felakete dönüşmesini engellemek maksadıyla; afetleri, önceden tahmin eden, olası felaket senaryolarını hesaplayan ve önleyici gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamak için gerekli çalışmaların yapılması amaçlanmalı ve sürekli olarak olası senaryolara göre tatbikatlar düzenlenmeli. İstenmeyen gün ile karşı karşıya kalındığında neler yapılması gerektiğine dair hazırlıklı olunmalıdır.
Resim-1: Kurtarma görevlileri, Mart 2011’de Japonya’da meydana gelen yıkıcı deprem ve tsunami tarafından yıkılan bir köyün enkazından bir ceset taşıyor. PAULA BRONSTEİN’IN FOTOĞRAFI, GETTY IMAGES
